اخلاق کاربردیاخلاق کاربردی که گاهی اخلاق عملی(practical ethics) نیز نامیده می‌شود در کاربرد جدیدش عمدتا در دهه‌های اخیر از ناحیه متفکرین غربی رایج شده است؛ البته بسیاری از موضوعات اخلاق کاربردی در ابواب مختلف کتب اخلاقی عالمان مسلمان آمده است،مانند اخلاق دانشوری، پزشکی و محیط زیست. ۱ - اهدافشکل گیری و [۱]
جمعی از نویسندگان، اخلاق کاربردی، قم، نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷، ص۵۶-۴۹.
تأسیس رشته جدیدی در مطالعات اخلاقی به نام اخلاق کاربردی عمدتاً به هدف پاسخ‌گویی به چند دسته مسائل و چالشها صورت گرفته:اول مجموعه مسائل اخلاقی نوپدید که عمدتا ناشی از پیشرفتهای علم و فنآوری است. دوم، مسائل اخلاقی خاص هر یک از عرصه‌های اختصاصی زندگی مدرن و بالاخره حل مؤثر معماها یا همان تعارضات اخلاقی که البته برخی از آنها مانند سقط جنین دیرزمانی دامن‌گیر بشر بوده‌است. البته این رویکرد به اخلاق کاربردی تا حدی در گذشته نیز مورد توجه عالمان اخلاق مسلمان نیز بوده و آنان به عناوینی نظیر اخلاق حکمرانی، اخلاق دانشوری، اخلاق پزشکی و اخلاق محیط زیست توجه داشته‌اند. [۲]
جمعی از نویسندگان، اخلاق کاربردی، قم، نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷، ص۵۶.
به بسیاری از موضوعات اخلاق کاربردی در ابواب مختلف کتب اخلاقی عالمان مسلمان پرداخته شده است. در مواردی نیز تالیفات مستقلی در برخی موضوعات انجام گرفته است که از باب نمونه می‌توان کتاب « آداب المتعلمین » خواجه نصیر الدین طوسی (۵۹۷- ۶۷۲) و « منیه المرید فی آداب المفید و المستفید » نوشته شهید ثانی ( ۹۰۹-۹۶۶) در خصوص اخلاق دانشجویی نام برد.یکی از رسالت‌های اخلاق کاربردی این است که به تحلیل و بررسی ریشه ای مسائل اخلاقی بپردازد و راه تشخیص تکالیف اخلاقی و شیوه تحقق آنها در حوزه‌های خاص زندگی را بررسی کند. به عنوان مثال همه می‌دانند که رشوه دادن و گرفتن از نظر اخلاقی نادرست است اما اگر در موردی راه رسیدن به حقوق شخصی مبتنی بر دادن رشوه باشد ممکن است به راحتی نتوان تشخیص داد که در چنین شرایطی هم رشوه دادن اخلاقا ناپسند و زشت است. اندیشمندانی که در مغرب زمین به اخلاق کاربردی می‌پردازند، علاوه بر آموزش و انتشار مقالات بعضاً به دوائر دولتی، بیمارستان‌ها، مؤسسات حقوقی، گروه‌های پزشکی، شرکت‌های تجاری و بنگاه‌های مهندسی خدماتِ آموزشی و مشاوره‌ای اخلاقی می‌دهند. ۲ - تعاریفتعاریف گوناگونی از اخلاقِ کاربردی ارائه شده است؛ یک تعریف محدود از اخلاق کاربردی عبارت است از:«کاربرد نظریه‌های اخلاقی کلی در مسائل اخلاقی با بی‌طرفی در حل این مسائل». در این تعریف اخلاق کاربردی نوعی از اخلاق هنجاری است که با تطبیق اصول اخلاقی بر مصادیق به نحوی جزیی‌تر به حل مسائل اخلاقی می‌پردازد. در تعریفی دیگر که به لحاظ گستره قدری وسیع‌تر از تعریف سابق است اخلاق کاربردی عبارت است از:«هرگونه کاربست انتقادی روش‌های فلسفی برای سنجش تصمیمات عملی اخلاقی و مواجهه با مسائل، رفتارها و سیاست‌های اخلاقی در حرفه‌ها، تکنولوژی، حکومت و غیره». ۳ - موضوعدر این میان برخی در تعریف اخلاق کاربردی بر موضوع بحث تمرکز نموده‌اند. موضوع اخلاق کاربردی در واقع همان مسائل واقعی در زندگی روزمره است که بعد هنجاری و ارزشی دارند. این موضوعات غالباً در اثر پیشرفت فنآوری پدید می‌آیند. اخلاق کاربردی با جستجو و کاوش در ابعاد مختلف یک موضوع و با تکیه بر اصول پذیرفته شده اخلاقی همواره گزینه‌های جدیدی را برای عمل و تصمیم‌سازی پیش روی می‌نهد که ارزشها و اصول اخلاقی موجود، ملاک کارآمدی برای ارزیابی آنها ندارد. ۴ - مطالعات در اخلاق کاربردیاز یک منظر می‌توان مطالعات اخلاقی را به چهار بخش تقسیم کرد: یک دسته مطالعات توصیفی که به گزارش اخلاقیات جوامع گوناگون می‌پردازد. دسته دیگر مطالعات فرا اخلاقی که به تحلیل و ماهیت گزاره‌ها، مفاهیم و احکام اخلاقی می‌پردازد. دسته سوم مطالعات هنجاری که به دنبال شناسایی و تبیین اساسی‌ترین مبانی و معیارهای درستی، نادرستی و خوبی و بدی در احکام اخلاقی است. و در نهایت مطالعات اخلاق کاربردی است. گرچه اخلاق کاربردی در حقیقت زیر مجموعه اخلاق هنجاری است اما امروزه فلاسفه اخلاق در صدد برآمده‌اند بیشتر به مسائل و اموری بپردازند که کانون بحران‌ها و معضلات عمل یا اخلاق باشد. اما شناسایی و تشخیص رفتار درست از نادرست در بسیاری از حوزه‌های عملی خصوصاً با پیشرفت چشمگیر در فناوری پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های خاصی یافته است این پیچیدگی‌ها تصمیم‌گیری‌های دشواری را در حوزه‌های گوناگون پیش‌روی دانشمندان اخلاق نهاده است. همین مسأله توجه دانشمندان را به اخلاق کاربردی جلب نموده است. هنگامی که فیلسوفان به جای تعیین درستی و نادرستی امور در کلی‌ترین حالتها به دنبال یافتن تشخیص رفتارهای اخلاقی در حیطه‌های خاص باشند در واقع مستقیماً درگیر اخلاق کاربردی شده‌اند. بر این پایه اخلاق کاربردی در پی یافتن قواعدی خاص‌تر از قواعد عام اخلاقی است که در شرایط ویژه و موضوعات و موارد مشخص‌تر کاربرد داشته باشند. اخلاق کاربردی درصدد است تا کاربرد منظم و منطقی نظریه اخلاقی را در حوزه مسائل اخلاقی خاصی مانند محیط زیست، پزشکی و غیره نشان دهد. ۵ - ویژگی های اخلاق کاربردیمیتوان برخی از ویژگی‌های اخلاق کاربردی را چنین برشمرد: [۳]
جمعی از نویسندگان، اخلاق کاربردی، قم، نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷، ص۴۶.
۱. عنایت افزون‌تر به زمینه‌ها و جزئیات. ۲. تکیه بر معضلات کاربردی مسائل و کانون بحران‌های اخلاقی . ۳. برخورداری از روشی نه کاملاً قیاسی و نه کاملاً استقرایی، بلکه شیوه‌ای که به اقتباس از جان راولز آن را «موازنه متفکرانه» می‌نامند. ۴. توجه مستقیم به موضوعات عمل و کاربردی در اخلاق. ۵. بررسی مسائل جدید اخلاقی که در نتیجه پیشرفت تکنولوژی و علم مطرح گردیده است و ارزیابی لوازم اجتماعی تحولات تکنولوژیک. ۶. پی‌جویی راه‌حل‌های عملی در تعارضات اخلاقی و تلاش برای ارائه پاسخ‌های جدید به برخی مسائل چالش‌خیز قدیمی. ۷. تلاش برای نهادینه کردن اخلاق میان گروه‌ها و جوامع. ۶ - گستره اخلاق کاربردیامروزه کمتر فعالیتی از فعالیت‌های انسانی را می‌توان نام برد که به عنوان یکی از شاخه‌های اخلاق کاربردی مورد بررسی قرار نگرفته باشد. در این اصطلاح درستی و نادرستی کارهای خاصی که در جامعه جنبه کاربردی دارند و عمدتا هم در حوزه مسائل چالش خیز بوده و به عنوان معضل اخلاقی درآمده‌اند به ارزش داوری اخلاقی گذاشته می‌شوند. مثلاً آسان مرگی درست است یا نه؟ در صورت ابتلا به بیماری‌ای که دو ویژگی دارد؛ یکی این که از نظر دانش پزشکی این بیماری از بیماری‌های درمان ناپذیر است. از طرف دیگر این بیماری همراه با درد و رنج بسیار شدید و تحمل‌ناپذیری است. حال اگر انسانی به دردی با این دو ویژگی مبتلا شد و از پزشک خواست که با گرفتن جان او، وی را از این درد و رنج جسمانی راحت کند این آسان مرگی یا کشتن از سر ترحم از لحاظ اخلاقی درست است یا نادرست؟ یا مثلا آیا سقط جنین از نظر اخلاقی کار درستی است؟ اگر بدانیم جنینی در صورت تولد دارای عیب و نقصی جدی خواهد بود مسئله از نظر اخلاقی چگونه است؟ در دیدگاه رایج، اخلاق کاربردی شامل اخلاق حرفه‌ای نیز هست؛ اخلاق حرفه‌ای به مسایل اخلاقی مشاغل خاص می‌پردازد مانند اخلاق پزشکی ، اخلاق تجارت ، اخلاق روزنامه‌نگاری و... ۷ - پانویس
۸ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اخلاق کاربردی». |